De Kerstman of Santa Claus is zonder twijfel een van de meest beroemde personages ter wereld. Maar wist u dat er veel alternatieve Sinten bestaan in Europa, gebaseerd op oude folklore en tradities? In dit artikel bekijken we de vreemde, en soms duistere, geschiedenis van de vele Kerstman en de verschillende goedheiligmannen die Europa rijk is.
1. NEDERLAND: SINTERKLAAS EN PIET
De geschiedenis van de Kerstman is niet compleet zonder Sinterklaas. De sinterklaastraditie in ons land is, zoals u vast weet, recent behoorlijk onder vuur komen te liggen.
Sinterklaas kunnen we beschouwen als de Nederlandse versie van Santa Claus. Hij is een uitbeelding van Sint Nicolaas, de Beschermheilige van de Kinderen en hij wordt op meerdere manieren aangesproken. Zo noemen we hem de Sint, de Goede Sint en de Goedheiligman.
Maar de Sint zelf is, zoals bekend, niet de reden voor de recente ophef over onze Nederlandse december-traditie. Het probleem is “Zwarte” Piet, het Moorse hulpje van de Sint. Hij gaat vaak gekleed in een kleurrijk Moors pakje en draagt een baret met veren. Ook heeft hij een zak met snoepgoed voor de kinderen.
Van oorsprong hadden de Pieten daarnaast een schoorsteenveger of roe bij zich, die ze gebruikten om stoute kinderen een pak slaag te geven. Sommige traditionele liedjes gaan ook over Pieten die stoute kinderen in hun zak stoppen en meenemen naar Spanje.
Ter nagedachtenis aan de legende van Sint Nicolaas, verkleden veel Nederlanders zich in december als Piet. Omdat het controversieel is geworden je gezicht zwart te schminken, behoort die traditie echter langzamerhand tot het verleden. Daarbij wordt ze aangepast aan meer sociaal geaccepteerde normen.
“Zwarte” Piet wordt bekritiseerd omdat het racistisch zou zijn. Toch zijn het verhaal en de viering vandaag de dag nog steeds heel populair. Het feest krijgt daarbij een iets andere vorm om te voldoen aan de nieuwe sociale norm.
De naamdag van Sint Nicolaas valt op 6 december en wordt gevierd op de avond van 5 december (sinterklaasavond) met cadeautjes. Soms worden jonge kinderen ook wel verrast met een enorme berg cadeaus in hun schoen, bijvoorbeeld op de ochtend van 6 december.
Sinterklaas wordt ook gevierd in België, Luxemburg en Noord-Frankrijk, hoewel de exacte datum daarbij van regio tot regio verschilt.
2. DUITSLAND: DER WEIHNACHTSMANN, CHRISTKIND, NIKOLAUS EN KRAMPUS
De geschiedenis van de Kerstman kent in Duitsland veel verschillende kerstpersonages die interessant zijn om te noemen. De eerste is “der Weihnachtsmann”, letterlijk vertaald “de man van Kerstmis” of Vadertje Kerstmis.
Der Weihnachtsmann lijkt behoorlijk op Sinterklaas en Santa en is ook gebaseerd op Sint Nicolaas (Nikolaus), de Beschermheilige van Kinderen. Der Weihnachtsmann heeft echter soms een soort staart bij zich. In plaats van cadeautjes geeft hij deze aan stoute kinderen.
Ook hij wordt vergezeld van een bediende of hulpje, die Knecht Ruprecht heet. Het verhaal over hoe Ruprecht de hulp van de Weihnachtsmann werd, verschilt per Duitse regio.
Volgens sommige verhalen werkte hij eerst als boerenknecht. Maar volgens andere was hij een vondeling die vanaf zijn vroege jeugd door Sint Nicolaas werd grootgebracht.
In de geschiedenis van de Kerstman en der Weihnachtsmann wordt Ruprecht wordt meestal afgebeeld met een zwarte of bruine mantel en een puntige hoed. Daarbij draagt hij een lange staf en een zak met as. Soms heeft ook hij een paar hulpjes bij zich. Dit zijn meestal oude vrouwen met zwartgemaakte gezichten.
Volgens de Duitse folklore vraagt Ruprecht aan kinderen een gebed op te zeggen. De kinderen die dat doen, krijgen in ruil daarvoor appels, peperkoek en noten. Degenen die dat niet doen, krijgen een pak slaag met Ruprechts zak met as.
Er zijn variaties op het verhaal waarin wordt verteld dat zoete kinderen snoepgoed krijgen van Sint Nicolaas. De stoute kinderen krijgen daarbij van Knecht Ruprecht stukjes steenkool, stokken en stenen.
Een ander bekend Duits kerstpersonage is das Christkind/Christkindl (“het Christuskind”). Veel mensen verwarren das Christkindl met het kindje Jezus. Maar het is eigenlijk een engelachtig meisje met blond haar en vleugels (vergelijkbaar met Sint Lucia in Zweden).
Net zoals de Kerstman in de VS, brengt das Christkindl op 24 december cadeautjes aan de kinderen. Die legt ze onder de kerstboom. Ouders zeggen daarbij tegen hun kinderen dat ze zich moeten verstoppen en moeten wachten tot ze de bel horen. Dit duidt erop dat ze langs is geweest en cadeautjes heeft gebracht.
De legende van das Christkindl werd tijdens de Protestantse Reformatie van de 16e en 17e eeuw in het leven geroepen door Martin Luther. Het was bedoeld als verwijzing naar de wedergeboorte van Jezus.
Als tegenhanger van de prachtige onschuld van das Christkindl, kennen de Duitsers de beestachtige demon Krampus. Hij wordt afgebeeld als een gehoornde figuur, half man en half geit. Daarbij draagt hij een ketting. Ook heeft hij een zwarte of bruine vacht, een lange, puntige tong (op plaatjes hangt die meestal uit zijn mond) en scherpe tanden. In de kerstperiode zou Krampus de stoute kinderen bestraffen terwijl de zoete kinderen beloond worden door Sint Nicolaas.
De legende van Krampus heeft naar alle waarschijnlijkheid een voorchristelijke oorsprong. Vandaag de dag is het nog steeds een algemeen onderdeel van de kersttraditie in delen van Duitsland, Oostenrijk, Kroatië, Tsjechië, Hongarije, Noord-Italië, Slowakije en Slovenië. In deze regio’s wordt in de meeste bergstadjes de jaarlijkse Krampus parade gehouden. Daarbij verkleden jonge mannen zich als Krampus.
3. SLAVISCHE LANDEN: DED MOROZ
Ded Moroz, wat staat voor “Grootvadertje Vorst”, is een Slavische kerstlegende die erg lijkt op Vadertje Kerstmis. In tegenstelling tot Santa of vergelijkbare legenden die we tot dusver hebben besproken, brengt Ded Moroz zijn cadeautjes echter op oudejaarsavond.
Net als de Kerstman wordt hij vaak afgebeeld als een jolige, oude man met een lange, witte baard. Hij draagt een lang blauw met wit gewaad en valenki. Dit zijn een soort bontlaarzen die ’s winters worden gedragen in Rusland en andere landen in de regio. Traditioneel wordt Ded Moroz vergezeld door Snegurochka, zijn kleindochter en helper, die een vergelijkbaar gewaad draagt.
Ded Moroz vindt zijn oorsprong in voorchristelijke tijden. In sommige teksten wordt beweerd dat hij de zoon is van Veles en Maria. Dit zijn twee heidense goden.
Ded Moroz werd na de Russische Revolutie heel populair in Slavische landen. Kerst en andere christelijke feesten werden toen verbannen in veel van deze regio’s.
Vandaag de dag is de legende van Ded Moroz op veel plaatsen nog steeds populair, vooral in het moderne Rusland. Sinds 1998 wordt de Russische plaats Veliki Oestjoeg in Oblast Vologda officieel gezien als zijn geboorteplaats.
4. ZWEDEN: JULTOMTEN
De laatste variatie van de Europese geschiedenis van de Kerstman die we in dit artikel bekijken, komt uit Zweden. Net zoals in veel delen van de wereld, vieren de Zweden Kerst op de 24e.
De persoon die ter gelegenheid van het feest cadeautjes brengt, heet hier Jultomten (soms alleen Tomten genoemd). Jultomten wordt vandaag de dag ook gebruikt als benaming voor de Kerstman. Maar het kan eveneens verwijzen naar een kruising tussen de Kerstman en een Nisse.
De Tomte, of Nisse, is een mythologische wezen dat je overal in de Scandinavische folklore tegenkomt. Ze worden meestal afgebeeld als kleine wezentjes met een baard (niet groter dan 30cm). Ook dragen ze vaak een hoge, cilindervormige hoed.
Nisse worden in verband gebracht met de winterzonnewende en met de kersttijd. Volgens oude folklore zouden ze waken over boerderijen of huizen als de boeren en hun families slapen.
Meestal worden ze afgebeeld als behulpzame wezentjes. Toch kunnen ze ook kwaad doen en boeren straffen. Dit doen ze bijvoorbeeld door hun vee te doden of ernstige problemen te veroorzaken op hun boerderij.
Tegenwoordig wordt de Jultomte meestal afgebeeld als de Kerstman, ondanks het verschil in culturele herkomst.
