ONOMATOPEEËN EN HOE ZE TE GEBRUIKEN
Onomatopee is echt zo’n woord waarbij autocorrect uitermate van pas komt. De onomatopee—o-no-ma-to-pee—is meer een concept dan een definitie van een taalkundig verschijnsel. Het is zowel een nieuw bedacht woord als een term die fonetisch het geluid nabootst van hetgeen dat wordt omschreven, terwijl het grammaticaal totaal verschillend kan zijn. Een ware rariteit in taal!
BOEM!! BOEM!! BOEM!!
Deze herhalende uitdrukking is een voorbeeld van een type onomatopee. Stripfanaten zien deze waarschijnlijk het vaakst. Als een stomp met een levendig weergegeven “BAM” vergezeld gaat of remmende wielen gepaard gaan met “PIEEEEEP”, dan noemen we dat een onomatopee. Een ander voorbeeld: de effecten in de pop art van Roy Lichtenstein. Een onomatopee is dus een woord dat bestaat uit een nabootsing van de klank ervan. Boe, sissen, babbelen en zoef zijn allen woordenboekwoorden die onomatopeeën zijn. Het hoeven niet direct correcte woorden te zijn, ze zijn soms ook speciaal bedacht.
ALS IK MET DIEREN KON PRATEN
Onomatopeeën zijn vrijwel onvermijdelijk wanneer we het over dieren hebben. Honden blaffen of zeggen “waf”, katten miauwen en snorren, koeien loeien, kippen kakelen en bijen zoemen. Zo is ook de wereld van machines rijk aan geluiden die terugklinken in onomatopeeën. Claxons toeteren en motoren produceren “vroem”.
KLASSIEK GRIEKS
Strikt gezien, is het imiteren van geluid het proces van klanknabootsing. Als u tussen de oude Grieken zou leven, zou u een onomatopee kennen als een nieuw bedacht woord. Een woord met een doel. Tegenwoordig is deze betekenis nog steeds waar, maar onomatopeeën zijn meer dan dat.
ONOMATO—KRACHT
Onomatopeeën brengen, bij effectief gebruik, tekst tot leven doordat de woorden zelf overtuigend zijn. Vraag het rappers maar. De kracht van de onomatopee in schrift is dat het een van de andere zintuigen van de lezer stimuleert. Het zijn “geschreven geluiden” die gewichtigheid en diepte geven aan passages die anders wellicht saai zijn. Als iemand slurpt uit een kopje in plaats van er gewoon uit te drinken, prikkelt dit de lezer om het geluid voor te stellen. Hij of zij krijgt een beeld van het beschrevene.
RITME
V: Wanneer is een onomatopee geen onomatopee?
A: Als het een onomatopee is.
In plaats van “woorden voor geluiden” en alliteratie en consonantie voor grammaticale flow, zijn onomatopoëtische effecten te bereiken met fluisterritme, rijm, herhaling en de uitspraak van hele zinnen. Zeker als deze hardop gelezen worden, hebben ze fonetische klanken waarin het thema van het omschreven onderwerp doorklinkt. De sombere poëzie van Edgar Allan Poe laat de lezer op elke pagina klanklandschappen voorstellen. Wat kan “En het droeve, zijden zuchten van ’t gordijn vol windgeruchten” nog meer betekenen, behalve het kalme bewegen van gordijnen?
EVEN ESSENTIEEL ALS GELUID
De onomatopee als retorische figuur loopt parallel met taal op het gebied van klanksymboliek. Woorden zijn geluiden waar we een betekenis aan toedichten. Maar een onomatopee is het nabootsen van geluiden die overal om ons heen zijn. Het is rechtstreeks gekoppeld aan de betekenis, zonder noodzaak voor abstracte definities. In de Engelse taal is er een groot aantal woorden met een bepaald foneem en een vergelijkbare betekenis. Dit is een onomatopee als symbolische representatie—in de vorm van geluid—van een fundamentele reactie op een attribuut van een object. Naarmate onomatopeeën zich tot woorden hebben ontwikkeld, zijn de verbanden opgenomen in de taal.
Sommige mysterieuze voorbeelden zijn nog niet verklaard door taalkundigen of psychologen. Zo hebben zaken met de neus een “sn” geluid—snuffle (snuiven), sneeze (niezen) en snot (snot). Dit terwijl dingen die stralen een “gl” klank kennen—glow (gloeien), glimmer (glimpen) en glitter (glanzen). De taal kent een stortvloed aan vergelijkbare associaties. Deze bijzonderheid is niet algemeen van toepassing, maar de geluiden roepen wel instinctieve reacties op bij mensen.
Deze eigenaardigheid is zelfs experimenteel geobserveerd, namelijk in 1929 door Wolfgang Köhler, de vader van inzichtelijk leren. Dit heeft geresulteerd in de ontdekking van het bouba/kiki-effect. In het experiment kregen mensen die verschillende talen spraken twee vormen te zien. De ene was gerond en de ander puntig. Ze kregen vervolgens te horen dat een ervan “baluba” genoemd werd en de andere vorm “takete”. Er bleek een sterke voorkeur om het puntige object takete te noemen en de geronde vorm baluba. Dit suggereert dat het menselijk brein op consistente wijze abstracte geluiden koppelt aan vormen. Het fenomeen is zelfs waargenomen bij kinderen van tweeënhalf jaar.
DE BASIS VAN ALLE TALEN
Sommige taalkundigen en psychologen menen dat de onomatopee de eerste vorm van menselijk taal was. Het zou zijn ontstaan in de tijd waarin onze ongeletterde voorouders geluiden nabootsten van de natuurlijke wereld om zich heen. Naarmate taal en een rijkere vorm van communicatie ontstonden, behielden woorden hun oorspronkelijke klank. In het hedendaagse Tamil noemen mensen een kraai “kaakaa”, een woord dat zonder twijfel afstamt van oeroude klanknabootsing.
GEBRUIK DE ONOMATOPEE
Als schrijvers werkelijk indruk willen maken, is de onomatopee een manier om woorden impact te geven en memorabel te maken. Of het nu een nieuw woord betreft, een beschrijving van een geluid of een grammaticale structuur, onomatopeeën brengen teksten tot leven. Met klanklandschappen verrijken ze de leeservaring. Zoals een snuivend geluid dat omslaat in een gemene sneer van oorsprong bestaat uit onomatopeeën die met de neus samenhangen, zijn er vele allitererende zinnen die de verbeeldingskracht en aandacht prikkelen. Onomatopee is niet een dagelijks veelgebruikt woord, maar toch is het net zo alledaags als schrijven en spreken. Bij gebruik in combinatie met andere stijlfiguren, waaronder assonantie, een eufemisme of metafoor, produceren schrijvers hiermee spannende en boeiende content.
